I se tulaga fa'apopoleina, ua fa'ailoa mai e le Fa'alapotopotoga o le Soifua Maloloina a le Lalolagi (WHO) le fa'ailoga i le fiva chikungunya, o se fa'ama'i e mafua mai i le namu, a'o fa'aauau pea ona fa'atupula'ia le tulaga i Foshan, Saina. E oʻo mai ia Iulai 23, 2025, ua lipotia mai e Foshan le silia ma le 3,000 faʻamaonia mataupu o le fiva chikungunya, o ia mea uma o ni tulaga mama, e tusa ai ma le lipoti lata mai a le pulega o le soifua maloloina.
Fa'asalalauina ma Tulaga lamatia
Na taʻua e Diana Alvarez, o le ulu o le WHO's Arbovirus Team, i se fonotaga a le au tusitala i Geneva i le aso 22 o Iulai, o le chikungunya virus ua maua i le 119 atunuu ma itulagi. E tusa ma le 550 miliona tagata o loʻo aʻafia i lenei faʻamaʻi e feaveaʻi e le namu, faʻatasi ai ma le faʻatupuina o faʻamaʻi tetele e ono lofia ai faiga tau soifua maloloina. Na faailoa mai e Alvarez e tusa ma le 20 tausaga talu ai, o se fiva tele o le chikungunya i le itulagi o Initia na aafia ai le tusa ma le 500,000 tagata. O le tausaga nei, e tusa ma le tasi vaetolu o le faitau aofaʻi o le motu o Reunion e pulea e Farani i le Vasa Initia ua aafia. O loʻo sosolo foʻi le siama i atunuʻu i Saute-Saʻe Asia e pei o Initia ma Bangladesh. E le gata i lea, o atunuʻu Europa e pei o Farani ma Italia na lipotia talu ai nei mataupu faʻaulufale mai, faʻatasi ai ma faʻasalalauga faʻapitonuʻu na maua foi.
O le a le Chikungunya Five?
O le fiva Chikungunya ose fa'ama'i fa'ama'i pipisi e mafua mai i le siama o le chikungunya, o se tasi o le ituaiga Alphavirus i totonu o le aiga Togaviridae. O le igoa "chikungunya" e mafua mai i le gagana Kimakonde i Tanzania, o lona uiga "ia faʻafefeteina," lea e faʻamatala manino ai le faʻapaʻu o tagata mamaʻi ona o le tigaina o sooga.
Fa'ailoga
- Fiva: O le taimi lava e a'afia ai, o le vevela o le tino o tagata mama'i e mafai ona vave oso i le 39°C po'o le 40°C, ma le fiva e masani lava e 1-7 aso.
- tiga o sooga: O le tiga ogaoga o sooga o se faailoga iloga. E masani ona aafia ai sooga laiti o lima ma vae, e pei o tamatamailima, tapulima, tapuvae, ma tamatamai vae. O le tiga e mafai ona matua malosi e matua afaina ai le gaoioi o se tagata maʻi, ma i nisi tulaga, o le tiga o sooga e mafai ona tumau mo vaiaso, masina, pe oʻo lava i le 3 tausaga.
- Mata'utia: A maeʻa le maualuga o le fiva, o le tele o tagata gasegase e maua se mageso i luga o le ogalaau, vae, alofilima, ma alofivae. O le mageso e masani ona aliali mai i le 2-5 aso talu ona amata le faʻamaʻi ma o loʻo i ai i foliga o maculopapules mumu.
- Isi Fa'ailoga: E mafai fo'i e tagata ma'i ona o'o i le myalgia lautele, tiga o le ulu, faufau, pua'i, vaivai, ma le fa'apipi'i o le conjunctival. I ni tulaga e le masani ai, o nisi gasegase e ono iai ni fa'ailoga o mea'ai e pei o le leai o se fia'ai ma le tiga o le manava.
O le tele o gasegase e mafai ona toe malosi atoatoa mai le fiva chikungunya. Ae ui i lea, i taimi e seasea tupu, o faʻalavelave matuia e pei o le toto, encephalitis, ma le myelitis e mafai ona tupu, lea e ono lamatia ai le ola. O tagata matutua, pepe, ma tagata ta'ito'atasi o lo'o i lalo o le soifua maloloina o lo'o i ai i se tulaga sili atu ona lamatia i le atia'e o fa'afitauli.
Auala Fa'asalalau
O le auala muamua e feavea'i ai le fiva chikungunya e ala lea i le utia o namu Aedes ua aafia, aemaise lava Aedes aegypti ma Aedes albopictus, lea e ta'ua foi o “namu mamanu fugala'au”. E a'afia nei namu pe a latou utia se tagata po'o se manu e maua i le viremia (le iai o le siama i totonu o le toto). A mae'a le 2-10 aso i totonu o le namu, e fa'ateleina le siama ma o'o atu i le fa'asusu o le namu. Mulimuli ane, pe a utia e le namu ua pisia se tagata soifua maloloina, e pipisi le siama, ma mafua ai le siama. E leai se faʻamaoniga o faʻasalalauga tuusaʻo mai le tagata i le tagata. O le fa'ama'i e masani ona fa'atuputeleina i le teropika ma le va'aia. O lona sosolo e feso'ota'i vavalalata ma suiga o le tau, e masani ona o'o i se fa'ama'i maualuga pe a uma le vaitau timuga. E mafua ona o le faateleina o timuga e maua ai le tele o nofoaga e fafaga ai namu Aedes, faʻafaigofie ai le vave faʻatupuina ma faʻateleina ai le ono pipisi atu o siama.
Metotia Su'esu'ega
O su'ega a le falesu'esu'e e iai sona sao taua ile su'esu'ega sa'o ole fiva chikungunya.
Su'esu'ega Virus
Reverse-transcription polymerase chain reaction (RT-PCR) e mafai ona faʻaogaina e suʻesuʻe ai le chikungunya virus RNA i le toto poʻo le plasma, e mafai ona faʻamaonia ai le suʻesuʻega. O le vavaeeseina o le siama mai le sua o le tagata maʻi o se auala faʻamaonia foi, ae e sili atu ona faigata ma faʻaalu taimi.
Su'esu'ega Antibody
- Chikungunya IgM Su'ega: O lenei su'ega e mafai ona iloa ai fa'ama'i IgM fa'apitoa ile virus chikungunya. IgM antibodies e masani ona amata ona aliali mai ile toto ile 5 aso talu ona amata le ma'i. Ae ui i lea, e mafai ona tupu ni fa'ai'uga sese-lelei, o lea e mana'omia ai le fa'amaonia atili o fa'ai'uga lelei o le IgM e ala i le fa'amama o su'ega o le antibody.
- Chikungunya IgG/IgM Su'ega: E mafai e lenei su'ega ona su'esu'e fa'atasi uma fa'ama'i IgG ma IgM. IgG antibodies e aliali mulimuli ane nai lo IgM antibodies ma e mafai ona faʻaalia i le taimi ua tuanai poʻo le taimi muamua na faʻaalia i le siama. Ole fa'atuputeleina tele ole IgG antibody titers i le va ole acute-phase ma le convalescent-phase sera e mafai foi ona lagolagoina le su'esu'ega.
- Su'ega Combo:
◦Zika Virus Antibody IgG/IgM Su'ega: E mafai ona fa'aoga pe a iai se mana'oga e iloa le eseesega o le chikungunya mai fa'ama'i pipisi o le Zika virus, aua o fa'ama'i e feavea'i e namu ma nisi fa'ailoga felavasa'i.
◦ZIKA IgG/IgM + Chikungunya IgG/IgM Su'ega Combo: Fa'ataga mo le su'esu'eina fa'atasi o fa'ama'i e fa'asaga i fa'ama'i Zika ma le chikungunya, lea e aoga i vaega e ono ta'amilo ai fa'ama'i uma e lua.
◦Dengue NS1 + Dengue IgG/IgM + Zika IgG/IgM Su'ega CombomaDengue NS1 + Dengue IgG/IgM + Zika + Chikungunya Su'ega Combo: O su'ega sili atu nei. E mafai ona latou iloa e le gata o le chikungunya ma le Zika ae faʻapea foʻi ma faailoga o le dengue virus. Talu ai o le dengue, chikungunya, ma le Zika o fa'ama'i uma e namu ma fa'ailoga tutusa i le amataga, o nei su'ega tu'ufa'atasi e mafai ona fesoasoani i le sa'o sa'o o su'esu'ega eseese. O le siata o loʻo i lalo o loʻo faʻapupula ai itu taua o nei suʻega:
| Su'ega Igoa | Su'esu'ega Sini | Taua |
| Chikungunya IgM Su'ega | IgM antibodies e tetee atu ai i le siama o le chikungunya | Su'esu'ega amata, fa'ailoa mai fa'ama'i lata mai |
| Chikungunya IgG/IgM Su'ega | IgG ma IgM antibodies e tetee atu ai i le siama o le chikungunya | IgM mo faʻamaʻi lata mai, IgG mo le taimi ua tuanaʻi poʻo le faʻaalia muamua |
| Zika Virus Antibody IgG/IgM Su'ega | IgG ma IgM fa'ama'i e fa'asaga i le virusi Zika | Su'esu'ega ole fa'ama'i pipisi ole Zika, e aoga mo su'esu'ega eseese ile chikungunya |
| ZIKA IgG/IgM + Chikungunya IgG/IgM Su'ega Combo | IgG ma IgM fa'ama'i fa'ama'i fa'ama'i Zika ma chikungunya | Su'esu'ega fa'atasi o fa'ama'i pipisi e lua e namu |
| Dengue NS1 + Dengue IgG/IgM + Zika IgG/IgM Su'ega Combo | Dengue NS1 antigen, IgG ma IgM fa'ama'i e tetee atu i siama dengue ma Zika | Su'esu'ega o le dengue ma le Zika, e fesoasoani i le fa'aeseesega mai le chikungunya |
| Dengue NS1 + Dengue IgG/IgM + Zika + Chikungunya Su'ega Combo | Dengue NS1 antigen, IgG ma IgM fa'ama'i e tetee atu i siama dengue, Zika, ma chikungunya | Su'esu'ega atoatoa o fa'ama'i pipisi tele e namu e tolu |
Su'esu'ega Eseese
O le fiva Chikungunya e mana'omia ona 'ese'ese mai le tele o isi fa'ama'i ona o ona fa'ailoga fa'afefe:
- Fiva Dengue: Fa'atusatusa i le dengue fever, o le chikungunya fever e fai si pu'upu'u taimi fiva. Ae o le tiga sooga i le chikungunya e sili atu ona faʻaalia ma faʻaauau pea mo se taimi umi. I le dengue fever, o lo'o iai fo'i le tiga o so'oga ma maso ae e masani lava e le ogaoga ma umi e pei o le chikungunya. E le gata i lea, o le fiva chikungunya e sili atu lona ma'i toto pe a faatusatusa i le dengue fever. I tulaga ogaoga o le dengue, o fa'aaliga fa'atoto e pei ole toto isu, tafe toto, ma petechiae e sili atu ona taatele.
- Fa'ama'i Virus Zika: O fa'ama'i fa'ama'i Zika e masani ona fa'atupuina fa'ailoga vaivai pe a fa'atusatusa ile chikungunya. E ui e mafai ona maua uma i le fiva, mageso, ma le tiga o sooga, o le tiga sooga i le Zika e masani lava ona itiiti le ogaoga. E le gata i lea, o le siama o le Zika virus e fesoʻotaʻi ma faʻalavelave faʻapitoa e pei o le microcephaly i pepe e fananau mai i tina faʻamaʻi, lea e le o vaaia i le fiva chikungunya.
- O'nyong-nyong ma isi fa'ama'i Alphavirus: O nei fa'ama'i e ono tutusa auga ma le chikungunya, e aofia ai le fiva ma le tiga o so'oga. Peita'i, e mana'omia ni su'ega fa'apitoa mo su'esu'ega e fa'ailoa sa'o ai le fa'ama'i pipisi. Mo se fa'ata'ita'iga, o su'esu'ega mole mole e mafai ona va'ava'ai i le va o alphavirus 'ese'ese e fa'atatau i a latou fa'asologa o kenera tulaga ese.
- Erythema Infectiosum: Erythema infectiosum, ua ta'ua foi o le faama'i lona lima, e mafua mai ile parvovirus B19. E masani lava ona maua mai i se ma'itala "lapala-alafau" i luga o foliga, sosoo ai ma se mageso pei o le lacy i luga o le tino. I se faʻatusatusaga, o le mageso i le chikungunya e sili atu ona salalau ma atonu e leai se foliga patino "pogi-alafau".
- Isi Fa'ama'i Fa'ama'i: O le fiva Chikungunya e mana'omia fo'i ona 'ese'ese mai le fulū, misela, rubella, ma le mononucleosis fa'ama'i. Ole fulū e masani lava ona maua ile manava e pei ole tale, tiga le fa'a'i, ma le isu ile fiva ma tiga ole tino. O le misela e fa'aalia e Koplik spots i le gutu ma se mageso uiga e sosolo i se mamanu patino. O le Rupela e sili atu lona vaivai ma le mageso e aliali muamua ma vave ona mou atu. O le mononucleosis faʻamaʻi e fesoʻotaʻi ma lymphadenopathy iloga ma lymphocytes atypical i totonu o le toto.
- Fa'ama'i Rheumatic ma Bakteria: O tulaga e pei o le fiva rumatika ma le gugu siama e mana'omia ona iloiloina i le su'esu'ega o le eseesega. O le fiva rumatika e masani ona feso'ota'i ma se tala'aga o fa'ama'i pipisi o le streptococcal ma e ono maua i le carditis fa'aopoopo i fa'ailoga sooga. O le gasegase oona e masani ona aafia ai se tasi po'o ni nai sooga, ma e ono iai ni fa'ailoga o le fula i le lotoifale e pei o le mafanafana, mumu, ma le tiga tele. O su'esu'ega a le falesu'esu'e, e aofia ai aganu'u toto ma su'esu'ega fa'apitoa o le antibody, e mafai ona fesoasoani e iloa ai le eseesega mai le fiva chikungunya.
Puipuiga
O le puipuia o le fiva chikungunya e masani lava ona taulaʻi i le puleaina o namu ma le puipuiga o le tagata lava ia:
- Pulea namu:
◦Pulega o le Siosiomaga: Talu ai ona o le namu Aedes e fa'atupuina i vai ma'ema'e, e taua tele le fa'ate'aina o nofoaga e ono tupu ai. E aofia ai le sasaaina ma le faamamaina e le aunoa o pusa e mafai ona tuu ai vai, e pei o fagu fugalaau, pakete, ma paʻu tuai. I totonu o taulaga, o le pulea lelei o nofoaga e teu ai vai ma alavai e mafai ona faʻaitiitia ai le faʻatupuina o namu.
◦Usu Namu ma Laei Puipui: O le fa'aaogaina o mea namu o lo'o i ai mea aoga e pei ole DEET (N,N-diethyl-m-toluamide), picaridin, po'o le IR3535 e mafai ona fa'ato'a lelei ai namu. O le ofuina o ofutino lima uumi, ofuvae uumi, ma totini, aemaise lava i taimi o le tele o taimi e utia ai e namu (taeao ma afiafi), e mafai foi ona faaitiitia le lamatiaga o le utia e namu.
- Fuafuaga a le Soifua Maloloina:
◦Mata'ituina ma Su'esu'ega vave: Fa'atuina faiga mata'ituina lelei e iloa vave ai mataupu o le fiva chikungunya e taua tele. Ole mea lea e mafai ai ona fa'atino vave faiga fa'atonutonu e taofia ai le sosolo atili. I nofoaga o lo'o a'afia ai le fa'ama'i po'o le ono tula'i mai, e mana'omia le mata'ituina masani o le faitau aofa'i o le namu ma le gaioiga o siama.
◦Tu'uesea ma Togafitiga o Ma'i: E tatau ona tu'u'ese tagata mama'i ua a'afia ina ia puipuia ai le toe utia e namu ma so'o mai ai le fa'ama'i. O falema'i ma fale tausi soifua e tatau fo'i ona faia ni faiga talafeagai e puipuia ai fa'ama'i pipisi (fa'ama'i-ma'i). Togafitiga e fa'atatau i le fa'amaloloina o fa'ailoga, e pei o le fa'aogaina o vaila'au fa'ama'i e fa'aitiitia ai le fiva ma fa'ama'i fa'ama'i e fa'amama ai tiga fa'atasi.
A o tauivi tagata lautele o le lalolagi ma le taufaamatau o le fiva chikungunya, e taua mo tagata taʻitoʻatasi, nuʻu, ma malo ona faia ni faiga faʻamalosi e puipuia ai le sosolo ma puipuia le soifua maloloina lautele..
Taimi meli: Iul-25-2025




